Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma- cetanA : Ananda kI talAza meM bhAratIya darzana aura tattva-cintana ne eka bAta mAnI hai, ki isa virAT vizva kA astitva do pramukha tattvoM para nirbhara hai|' do tattvoM kA mela hI isa vizva- sthiti kA AdhAra hai / unameM se eka hai-- zAzvata, cinmaya aura arUpa / dUsarA hai-- kSaNabhaMgura, acetana, rUpavAna / prathama ko, jIva kahA gayA hai aura dUsare ko, jar3a-pudgala / yaha zarIra, ye indriyA~, ye mahala aura yaha dhana-saMpatti, saba pudgala kA khela haiN| ye kabhI banate haiM, kabhI miTate haiM / pudgala kA artha hI hai- " pUraNAt galanAd iti pudgalaH " milanA aura galanA / saMghAta aura vighAta, yahI pudgala kA lakSaNa hai / yaha virAT vizva paramANuoM se bharA huA hai / inameM se bhI kucha paramANu-piNDoM kA milana huA nahIM, ki zarIra kA nirmANa ho gayA / eka avasthA evaM kAla taka isakA vikAsa hotA hai aura phira bikhara jAtA hai| isI prakAra dhana, aizvarya evaM makAna hai / ananta kAla ye tasva caitanya ke sAtha mila kara ghUma rahe haiM, saMsAra kA cakkara lagA rahe haiN| ananta - zrananta bAra zarIra Adi ke rUpa meM eka sAtha mile, naye-naye khela kie aura phira galane lage, bikhara gae / prakAza meM bAdaloM kA khela hotA hai| eka samaya yaha ananta zrAkAza sApha hai, sUrya kA prakAza camaka rahA hai, kintu kucha hI samaya bAda kAlI kAlI jala se bharI huI ghaTAe~ ghumar3atI - macalatI calI AtI haiM, AkAza meM chA jAtI haiM aura sUrya kA prakAza Dhaka jAtA hai / phira kucha samaya bAda havA kA eka pracaNDa jhoMkA AtA hai, bAdala cUra-cUra ho kara bikhara jAte haiM, AkAza svaccha ho jAtA hai aura sUrya phira pahale kI taraha camakane lagatA hai / yaha pudgaloM kA rUpa hai / eka kSaNa bijalI camakatI hai, prakAza kI lahara uThatI hai aura dUsare hI kSaNa bujha jAtI hai, samUcA dRzya andhakAra meM DUba jAtA hai / isa STAdRSTa ananta vizva kI sarvAtmavAdI vyAkhyA sattA para AdhArita hai / 'sattA' arthAt sAmAnya, 'sAmAnya' arthAt 'dravya' arthAt avinAzI mUla tattva / sattA ke do mUla rUpa haiM - jar3a aura cetana / ye donoM hI tasva vizva ke anAdi-nidhana maulika bhAga I donoM parivartanazIla haiM, kriyA-dhArA meM pravahamAna haiN| eka kSaNa ke lie bhI koI kriyAzUnya nahIM raha pAtA / kabhI svatantra rUpa se, to kabhI pArasparika prabhAva pratiprabhAva se kriyApratikriyA kA cakra calatA hI rahatA hai| hama saba, jo yaha parivartana cakra dekha rahe haiM, vaha kisI aise AdhAra kI ora saMketa detA hai, jo parivartita ho kara bhI parivartita nahIM hotA arthAt apanI mUla svarUpa sthiti se kabhI bhI cyuta nahIM hotA / aura vaha AdhAra kyA hai ? darzana kA uttara hai- 'sattA' / sattA arthAt anAdi ananta mUla tattva / sattA kA janma nahIM hai / isalie usakI Adi nahIM hai / aura sattA kA vinAza nahIM hai, na svarUpa parivartana hai / isalie usakA anta bhI nahIM hai / sattA, jisake jar3a aura cetana -- do rUpa haiM, apane meM eka vAstavika zAzvata tatva hai| yaha na koI Akasmika saMyoga hai aura na koI 1. jaina-darzana evaM vaidika-darzana Adi meM anekarUpI aura rUpI tattva arthAt dravya svIkRta haiM / kintu, yahA~ mukhya rUpa se pudgala aura Atma-tatva kI carcA hai| mukhya rupa se donoM ke milana se hI saMsAra hai aura paraspara meM donoM kI niyukti -- pArthakya hote hI zrAtmA kI mukti hai aura yahI paramAtma-bhAva hai / .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlpanika satya / yaha kisI sarvocca sattA ke rUpa meM mAna gae, Izvara, khudA yA gauDa kI dena bhI nahIM hai aura na aisI kisI tathAkathita zakti-vizeSa se prazAsita hai| isa prakAra ukta akhaNDa, avinAzI sattA kA na koI kartA hai aura na hartA hai| yaha apane Apa meM zatapratizata pUrNa hai, svatantra hai| pUrNa aura svatantra arthAt sarvatantra-svatantra / isakI apanI niyama-baddhatA bhI nizcita hai arthAt svatantra hai| isake astitva meM koI hetu nahIM hai| tarka kI bhASA meM kahA jAe, to kaha sakate hai-"sattA, sattA hai, kyoMki vaha sattA hai|" isa virAT vizva kI vyavasthA kA mUla sUtra hai-'sttaa'| isake anekAneka mahattvapUrNa aMza mAnava-buddhi ke dvArA parijJAta ho cake haiM, phira bhI mAnava kA tarkazIla mastiSka abhI taka vizva ke ananta rahasyoM kA ThIka taraha udghATana nahIM kara pAyA hai, na isakI virATa-zakti kA koI eka nizcita mApa hI le sakA hai| vizva kI sUkSmatama sImAoM kI khoja meM, usakI ajJAta atala gaharAiyoM ko jAnane kI dizA meM mAnava anAdi-kAla se prayatna karatA A rahA hai| use eka sarvathA ajJAta rahasya mAna kara athavA anAvazyaka prapaMca samajha kara, vaha kabhI cupa nahIM baiThA hai| zodha kI prakriyA nirantara cAlU rahI hai| isI ajJAta ko jJAta karane kI dhuna meM vijJAna ke caraNa nirantara Age, aura Age bar3hate rahe haiM, aura vaha anekAneka adbhuta rahasyoM ko rahasya kI sImA meM se bAhara nikAla bhI lAyA hai| phira bhI, abhI taka nirNayAtmaka rUpa se yaha nahIM kahA jA sakatA hai---"vizva kA yaha abhivyakta mAnacitra antima hai| isakI yaha iyattA hai, Age aura kucha nahIM hai|" sacamuca hI sarva-sAdhAraNa jana-samAja ke lie yaha vizva eka pahelI hai, jo kitanI hI bAra bUjhI jA kara bhI anabUjhI hI raha jAtI hai| cetana aura acetana : sAdhAraNa mAnava-buddhi ke lie bhale vizva Aja eka pahelI ho, kintu bhAratIya tattvadarzana ne isa pahelI ko ThIka taraha sulajhAyA hai| bhArata kA tattva-darzana kahatA hai, ki vizva kI sattA ke do maulika rUpa haiM--jar3a aura cetana / sattA kA, jo cetana bhAga hai, vaha saMvedanazIla hai, anubhUti-svarUpa hai| kintu, jar3a bhAga ukta zakti se sarvathA zUnya hai| yahI kAraNa hai, ki cetana kI adhikAMza pravRttiyA~ pUrva-nirdhArita hotI haiN| apanI isa nirdhAraNa kI kriyA meM, upayoga kI dhArA meM, cetana svatantra hai| kintu, jar3a sarvathA acetana hai, cetanAzUnya hai| ataH jar3a kI apanI kriyA meM svayaM jar3a kA apanA koI hetu nahIM hai| jar3a kI kriyA hotI hai, satata hotI hai, parantu vaha koI hetu evaM lakSya nirdhArita karake nahIM hotii| cetana : Ananda kI khoja meM : cetana, anAdi-kAla se Ananda kI khoja meM rahA hai| Ananda hI usakA carama lakSya hai. antima prAptavya hai| cetana ko apanI jIvana-yAtrA meM tana aura mana ke carama pA mile haiM, bhautika sukha-suvidhAe~ upalabdha huI haiM aura vaha inameM ulajhatA bhI rahA hai, aTakatA aura bhaTakatA bhI rahA hai| inheM hI vaha apanA antima prAptavya mAnakara santuSTa hotA rahA hai| parantu, yaha mAnanda kSaNika hai| sAtha hI duHkha-saMpRkta bhI hai| viSa-mizrita madhura modaka jaisI sthiti hai isakI / ata: jAgRta cetana kucha aura jhAMkane lagatA hai, zAzvata, duHkhamukta Ananda kI khoja meM prAge caraNa bar3hA detA hai| ukta sacce aura sthAyI Ananda kI khoja ne hI mokSa ke astitva ko siddha kiyA hai--paramparAgata dRSTa jIvana se pare ananta, asIma, Anandamaya jIvana kA paribodha diyA hai| jar3a kI svayaM apanI aisI koI khoja nahIM hai| jar3a kI sakriyatA svayaM usake lie sarvatobhAvena niruddezya hai, jabaki cetana kI kriyAzIlatA soddezya hai| cetana kA parama uddezya kyA hai aura vaha kaise prApta kiyA jA sakatA hai ?--isI vizleSaNa kI dizA meM mAnava hajAroM-hajAra varSoM se prayatna kara rahA hai| yaha cintana,,yaha manana, yaha prayatna hI cetana kA apanA sva-vijJAna hai, jise zAstra kI bhASA pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM adhyAtma kahate haiN| adhyAtma-bhUmikA jyoM hI sthira sthiti meM pahu~catI hai, sAdhaka ke antara meM se sahaja prAnanda kA akSaya-srota phUTa par3atA hai| cetana ke svarUpa-bodha kA mUlAdhAra : sthUla dRzya padArthoM ko AsAnI se samajhA jA sakatA hai, unakI sthiti evaM zakti kA prAsAnI se anumApana ho sakatA hai, kintu cetanA ke sambandha meM aisA nahIM hai| cetanA atyanta sUkSma tathA gUr3ha hai| darzana kI bhASA meM 'aNoraNIyAn' hai / sAdhAraNa mAnava-buddhi ke pAsa tattva-cintana ke, jo indriya evaM mana Adi aihika upakaraNa haiM, ve bahuta hI alpa haiM, sImita haiN| sAtha hI satya kI mUla sthiti ke vAstavika Akalana meM adhUre hai, akSama haiN| isake mAdhyama se cetanA kA spaSTa paribodha nahIM ho pAtA hai| kevala Upara kI sataha para tairate rahane vAle bhalA sAgara kI gaharAI ko kaise jAna sakate haiM ? jo sAdhaka antarmukha hote haiM--sAdhanA ke patha para eka niSThA se gatimAna rahate haiM--cetanA ke cintana taka hI nahIM, apitu cetanA ke jJAna-vijJAna taka pahu~cate haiM-nijAnubhUti kI gaharAI meM utarate haiM, ve hI cetanA ke mUla-svarUpa kA dina ke ujAle kI bhA~ti spaSTa paribodha pA sakate haiN| vizva ko kSaNabhaMguratA : ____ bhAratIya-darzana aura bhAratIya-saMskRti meM duHkha aura kleza tathA anityatA aura kSaNabhaMguratA ke sambandha meM bahuta-kucha likhA gayA hai, aura bahuta-kucha kahA gayA hai| yahI kAraNa hai, ki pAzcAtya vidvAn bhAratIya darzana kI utpatti anityatA aura duHkha meM se hI mAnate haiN| kyA duHkha aura anityatA bhAratIya darzana kA mula ho sakatA hai ? yaha eka gambhIra prazna hai, jisa para bharapUra cintana, manana evaM vicAra kiyA gayA hai| jIvana' anitya hai aura jIvana duHkhamaya hai, isa carama satya se inakAra nahIM kiyA jA sktaa| saMbhavataH pAzcAtya-jagat ke vidvAn bhI isa satya ko ojhala nahIM kara sakate / jIvana ko anitya, duHkhamaya, klezamaya, kSaNabhaMgura mAna kara bhI bhAratIya darzana AtmA ko eka amara aura zAzvata tattva mAnatA hai| prAtmA ko amara aura zAzvata mAnane kA yaha artha kadApi nahIM ho sakatA. ki usameM kisI bhI prakAra kA parivartana nahIM hotA hai| parivartana to jagat kA eka zAzvata niyama hai| cetana aura acetana, donoM meM hI parivartana hotA hai| kintu, itanI bAta avazya hai, ki jar3agata parivartana kI pratIti zIghra ho jAtI hai, jabaki cetanagata parivartana kI pratIti zIghra nahIM ho paatii| yadi cetana meM parivartana nahIM hotA, to prAtmA kA duHkhI se sukhI honA, yaha kaise saMbhava ho sakatA thA? jIvana aura jagat meM pratikSaNa parivartana ho rahA hai, darzana-zAstra kA yaha eka carama satya hai| bhAratIya darzana anitya meM se, duHkha meM se janma letA hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kahA hai--"aNicce jiiv-logmmi|" yaha saMsAra anitya hai aura kSaNabhaMgura hai| kyA ThikAnA hai isakA ? kauna yahA~ para ajara-amara banakara AyA hai ? saMsAra meM zAzvata aura nitya kucha bhI nahIM hai| yahI bAta tathAgata buddha ne bhI kahI hai-"praNiccA sNkhaaraa|" yaha saMskAra anitya hai, kSaNabhaMgura hai| vizAla buddhi maharSi vyAsa ne bhI kahA hai "anityAni zarIrANi, vibhavo naiva zAzvataH / nityaM sannihito mRtyuH, kartavyo dharma-saMgrahaH // " ----zarIra anitya hai, dhana-vaibhava bhI anitya hai, zAzvata nahIM hai| mRtyu sadA sira para maMDarAtI rahatI hai, na jAne kaba matyu A kara pakar3a le / ataH jitanA ho sake, dharma kA AcaraNa kara lenA caahie| bhAratIya saMskRti evaM darzana kA yaha aTala vizvAsa hai, ki mauta hara insAna ke pIche chAyA kI taraha cala rahI hai| jisa dina janma liyA thA, jisa dina mA~ ke garbha meM avatarita prAtma-cetanAH mAnanda kI talAza meM Jain Education Intemational
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA thA, usI kSaNa se insAna ke pIche mauta laga cukI thii| na jAne, vaha kaba jhapaTa le aura kaba hamAre jIvana ko samApta kara de| jIvana kA yaha khilA huaA phala na jAne kaba saMsAra DAlI se jhaDa kara alaga ho jaae| jIvana. nadI ke usa pravAha kI taraha hai, jo nirantara bahatA hI rahatA hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne isa mAnava-jIvana ko anitya aura kSaNabhaMgura batAte hue kahA hai---"yaha jIvana kuza ke agrabhAga para sthita jala-bindu ke samAna asthira hai| maraNa ke pavana kA eka jhokA lagate hI dharAzAyI ho jAtA hai" "kusagge jaha prosabindue, thovaM ciThThai lmbmaanne| evaM maNuyANa jIviyaM, . samayaM goyama! mA pamAyae // " jisa zarIra para manuSya abhimAna karatA hai, vaha zarIra bhI vividha prakAra ke rogoM se AkrAnta hai| pIr3AoM aura vyathAoM kA bhaNDAra hai| na jAne kaba aura kisa samaya aura kahA~ kauna roga isameM se phUTa par3e ? yaha saba-kucha hone para bhI, bhAratIya darzana aura saMskRti ke udgAtA usa duHkha kA kevala ronA ro kara hI nahIM raha ge| kSaNabhaMguratA aura anityatA kA upadeza de kara hI nahIM raha ge| kevala manuSya ke duHkha kI bAta kaha kara, anityatA kI bAta duharA kara tathA kSaNabhaMguratA kI bAta sunA kara, nirAzA ke gahana garta meM lA kara usane jIvana ko dhakela nahIM diyA, balki nirAza, hatAza aura pIr3ita jana-jIvana meM AzA kI sukha kara upadeza razmiyA~ pradAna kara use prakAzita-praphullita bhI kara diyaa| usane kahA"mAnava, Age bar3hate jaao| jIvana kI kSaNabhaMguratA aura anityatA hamAre jIvana kA lakSya aura Adarza nahIM hai|" anityatA evaM kSaNabhaMguratA kA upadeza kevala isalie hai, ki hama dhana-vaibhava meM Asakta na bneN| jaba jIvana ko aura usake sukha-sAdhanoM ko, anitya aura kSaNabhaMgura mAna liyA jAegA, taba usameM Asakti nahIM jgegii| Asakti kA na honA hI bhAratIya-saMskRti kI sAdhanA kA mUla lakSya hai, carama uddezya hai| bhAratIya saMskRti meM jIvana ke do rUpa mAne gae haiM...-martya aura amartya / isa jIvana meM kucha vaha hai, jo anitya hai, kSaNabhaMgura hai| aura, isa jIvana meM vaha bhI hai, jo amartya hai, amara hai, amRta hai| jIvana kA martya-bhAga kSaNa-pratikSaNa naSTa ho rahA hai, samApta hotA jA rahA hai| jisa prakAra aJjali meM bharA jala bUMda-bUMda kara ke risatA calA jAtA hai, usI prakAra jIvana-puJja meM se jIvana ke kSaNa nirantara bikharate rahate haiN| jisa prakAra eka phUTe ghar3e se bUMda-bUMda karake pAnI nikalatA rahatA hai aura kucha kAla meM ghar3A khAlI ho jAtA hai, prANI ke jIvana kI bhI yahI sthiti hai, yahI dazA hai| jIvana kA martya bhAga anitya hai, kSaNabhaMgura hai aura vinAzazIla hai| yaha tana anitya hai, yaha mana kSaNabhaMgura hai, ye indriyA~ azAzvata haiM, dhana aura saMpatti caMcala hai| purajana aura parijana Aja haiM aura kala nhiiN| ghara kI lakSmI usa bijalI kI rekhA ke samAna hai, jo camaka kara kSaNabhara meM vilupta ho jAtI hai| Apa jarA socie to, isa antahIna aura sImAhIna saMsAra meM kisakI vibhUti nitya rahI hai aura kisakA aizvarya sthira rahA hai| rAvaNa kA parivAra kitanA virAT thaa| duryodhana kA parivAra kitanA vizAla thA, vistRta thaa| kintu, una sabako dhvasta hote, miTTI meM milate kitanI dera lagI? jisa prakAra jala kA buda-buda jala meM janma letA hai aura jala meM hI vilIna ho jAtA hai, usI prakAra dhana, vaibhava aura aizvarya miTTI meM se janma lete haiM aura anta meM miTTI meM hI vilIna ho jAte haiN| bhAratIya-saMskRti kA vairAgya rone-vilakhane ke lie nahIM hai, balki isalie hai ki hama jIvana ke martya-bhAga meM prAsakta na baneM, aura jIvana ke kisI mayaM rUpa ko pakar3a kara na baiTha jaaeN| saba-kucha pA kara bhI, sabake madhya meM raha kara bhI, hama samajheM ki yaha hamArA apanA svarUpa nahIM hai| yaha saba AyA hai aura calA jaaegaa| jo-kucha AtA hai, vaha jAne ke lie hI AtA hai, sthira rahane aura Tikane ke lie nahIM AtA hai| 1. uttarAdhyayana sUtra, 10,2. pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya-darzana aura saMskRti kA yaha anityatA kA, kSaNabhaMguratA kA upadeza jIvana ko jAgRta karane ke lie hai, jIvana ko bandhanoM se vimukta karane ke lie hai| jIvana kA dUsarA rUpa hai--amartya, amRta aura amara / jIvana ke amartya bhAga ko yAloka aura prakAza kahA jAtA hai| amata kA artha hai-kabhI na marane vaalaa| amara kA tAtparya hai-jisa para mRtyu kA kucha bhI prabhAva nahIM par3atA hai| vaha kyA tattva hai ? isake uttara meM bhAratIya-darzana kahatA hai-isa kSaNabhaMgura, anitya aura martya-zarIra meM, jo kucha amartya hai, jo kucha amara hai, vaha Atma-tattva hai| yaha prAtma-tattva, vaha tattva hai, jisakA na kahIM Adi hai aura na kahIM anta hai| yaha prAtma-tattva avinAzI hai, nitya hai, zAzvata hai| na kabhI isakA janma huA hai aura na kabhI isakA maraNa hogaa| bhArata ke prAcIna dArzanikoM ne apanI samana-zakti isa avinAzI tattva kI vyAkhyA meM lagA dI thii| AtmA kyA hai ? vaha darzana hai, vaha jJAna hai, vaha vItarAga hai, vaha cidAnanda hai, vaha cit--prakAza hai| amRta vaha hotA hai, jo ananta kAla se hai, aura ananta-ananta kAla taka rhegaa| vaidika-paramparA ke eka RSi ne kahA hai-"pramatasya putraaH|" . hama saba amRta ke putra haiN| ataH hama saba amRta haiM, hama saba nitya hai, hama saba zAzvata haiN| amRta-AtmA kA putra amRta hI ho sakatA hai, mRta nhiiN| Izvara amRta hai aura hama saba usake bhakta-putra haiN| jina aura siddha zAzvata haiM, isalie hama saba zAzvata haiM, nitya haiN| isa amRtabhAga ko jisane jAna liyA, samajha liyA, usa AtmA ke lie isa saMsAra meM kahIM para bhI na koI roga hai, na zoka hai, na kSobha hai aura na moha hai| kSobha aura moha kI utpatti jIvana ke martya-bhAga meM hotI hai, amartya bhAga meM nhiiN| yadi kisI kA priyajana mara jAtA hai, to vilApa karatA hai| parantu, maiM pUchatA hU~, yaha vilApa kisakA kiyA jAtA hai ? kyA AtmA kA yA deha kA ? AtmA ke lie vilApa karanA to bahuta bar3A ajJAna hI hai, kyoMki vaha sadA kAla ke lie zAzvata hai, phira usake lie vilApa kyoM? yadi zarIra ke lie vilApa karate haiM to yaha bhI eka prakAra kI mUrkhatA hI hai| kyoMki zarIra to kSaNabhaMgura hI hai| vaha to miTane hetu hI banA hai / ananta atIta meM bhI vaha ananta vAra banA hai aura ananta vAra miTA hai| ananta Agata meM bhI vaha ananta vAra bana sakatA hai aura ananta vAra miTa sakatA hai| hA~ to jisakA svabhAva hI bananA-bigar3anA hai, phira usake lie vilApa kyoM? jIvana meM jo amartya hai, vaha kabhI naSTa nahIM hotA aura jIvana meM jo martya hai, vaha kabhI Tika kara nahIM raha sktaa| ataH kSaNa-bhaMguratA kI dRSTi se aura nityatA kI dRSTi se bhI vilApa karanA ajJAna kA hI dyotaka hai| jo-kucha martya-bhAga hai, vaha kisI kA bhI kyoM na ho aura kisI bhI kAla kA kyoM na ho, kabhI sthira raha nahIM sktaa| cakravartI kA mahAn aizvarya aura tIrthakaroM kI vizAla bhautika vibhUti, devatAoM kI sukhasamaddhi tathA rAjA-mahArAjAoM kA sAmrAjya-vaibhava kabhI sthira nahIM rahA hai, phira eka sAdhAraNa manuSya kI sAdhAraNa dhana-sampatti to sthira kaise raha sakatI hai ? isa jIvana meM parivAra Adi kA jitanA sambandha hai, vaha saba zarIra kA hai, AtmA kA to sambandha hotA nahIM hai| isa jIvana meM, jo-kucha prapaMca hai, vaha saba zarIra kA hai| prAtmA to mUlataHprapaMca-rahita hotI hai| prapaMca aura vikalpa tana-mana ke hote haiM, AtmA ke nhiiN| kintu, ajJAna-vaza inako hamane apanA samajha liyA hai aura isI kAraNa hamArA yaha jIvana duHkhamaya evaM klezamaya hai| jIvana ke isa duHkha aura kleza ko, kSaNabhaMguratA aura anityatA ke upadeza se dUra kiyA jA sakatA hai| kyoMki jaba taka bhava ke vibhava meM apanatva buddhi rahatI hai, taba taka vaibhava ke bandhana se vimukti kaise mila sakatI hai ? para meM sva buddhi ko--merepana kI vRtti ko tor3ane ke lie hI anityatA kA upadeza diyA gayA hai| mAtma-cetanAH Ananda kI talAza meM Jain Education Intemational