Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના સાધુએ નવીન માનસને દોરી શકે ? [૧૯ ]
યુરોપમાં ગૅલિલિયા વગેરે વૈજ્ઞાનિકાએ જ્યારે વિચારની નવીન દિશા ખુલ્લી મૂકી અને બ્રૂનો જેવા ખુદ પાદરીના પુત્રાએ ધર્મચિંતનમાં સ્વતંત્રતા દાખવી ત્યારે તેમની સામે કાણુ હતા? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ત્યાંના પાપ અને ધર્મગુરુઓ જ આપણી સામે આવે છે. બાઈબલની જૂની ધડ, વિચારની નવીનતા અને સ્વતંત્રતા જ્યારે સાંખી ન શકી ત્યારે જડતા અને વિચાર વચ્ચે શરૂ થયું. અંતે જડતાએ પોતાનું અસ્તિત્વ સલામત રાખવા એક જ માગ અવલખ્યા અને તે એ કે ધર્મગુરુઓએ કે પેપોએ પેાતાના ધર્મોની મર્યાદા માત્ર ખાઈબલના ગિરિવચન પૂર્તી અને બની શકે ત્યાં સેવાક્ષેત્ર પૂરતી કી વિજ્ઞાન અને શિક્ષણનાં નવીન અને દોરવાનું અસામર્થ્ય તેઓએ પેાતામાં જોયું; અને તરત જ તેમણે પોતાનું કાર્ય ક્ષેત્ર સંકુચિત કરી નવા જમાનાને બાધક થવાની આત્મધાતક પ્રવૃત્તિમાંથી મુક્તિ મેળવી પેાતાનું અને નવીન વિકાસનું અસ્તિત્વ બચાવી લીધું.
યુરોપમાં જે જમાનાએ પૂર્વે શરૂ થયું અને છેવટે થાળે પડ્યુ તેની શરૂઆત આજે આપણે હિન્દમાં જોઈએ છીએ; અને એ શરૂઆત પણ ખાસ કરી જૈન સમાજમાં જોઈ એ છીએ. હિન્દુસ્તાનમાં બીજા સમાજોની વાત કારે રાખી માત્ર વૈદિક કે બ્રાહ્મણ સમાજની વાત લઈઅે જરા વિચારીએ. વૈદિક સમાજ કરોડની સંખ્યા ધરાવનાર એક વિશાળ હિન્દુ સમાજ છે. એમાં ગુરુપદે ગૃહસ્થ બ્રાહ્મણો ઉપરાંત ત્યાગી સંન્યાસી પણ હોય છે. એ ગુરુઓની સંખ્યા લાખામાં જાય છે. જ્યારે હિન્દુ સમાજમાં નવશિક્ષણ દાખલ થયું ત્યારે એમાં પણ ત્યાગી અને ગૃહસ્થ ગુરુ ખળભળ્યા. એ ખળભળાટ કરતાંય વધારે વેગે નવશિક્ષણ પ્રસરવા લાગ્યું. એણે પોતાના માનવી રીતે શરૂ કર્યો. જે ગૃહસ્થ બ્રાહ્મણ પંડિતે શાસ્ત્રજ્ઞાનને બળે અને પરંપરાને પ્રભાવે ચાર વર્ષોંના એકસરખા માન્ય ગુરુપદે હતા અને જેમની વાણી ન્યાયનું કામ આપતી તેમ જ વણુ અને આશ્રમના કાળજૂના ચીલાની બહાર પગ મૂકવામાં પાપનો ભય બતાવતી તેમ જ પ્રાયશ્ચિત્તનું રક્ષણ આપતી, તે જ ધુર્ધર પડિતાના સંતાનોએ નવીન શિક્ષણ લઈ અને પોતાના વડીલા સામે થઈ જ્યાં રસ્તો ન મળ્યા ત્યાં બ્રહ્મસમાજ, આ સમાજ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના સાધુઓ નવીન માનસને દોરી શકે?
[૩૮૧ આદિ નવ નવ રૂપે પિતાને બંધબેસતા નવા ધર્મોની સ્થાપના કરી. એક તરફથી. શિક્ષિત ગૃહસ્થવર્ગમાંથી જ પ્રજાના નવીન માનસને દેરે એ સમર્થ વર્ગ તૈયાર થતો ગયો ને બીજી બાજુ ત્યાગી ગણાતા સંન્યાસીવર્ગમાંથી પણ એ વર્ગ નીકળવા મળ્યો કે જે પશ્ચિમનાં નવશિક્ષણનાં બળાને સમજો, અને તેને પચાવવામાં જ પિતાની પ્રજાનું સુંદર ભાવી જોતા. સ્વામી વિવેકાનંદ અને રામતીર્થે નવશિક્ષણ પામેલા અને પામતા હિન્દુઓના માનસને પારખ્યું અને તેને યોગ્ય દિશામાં સહાનુભૂતિપૂર્વક દરવા પ્રામાણિક પણ બુદ્ધિસિદ્ધિ પ્રયત્ન કર્યો. પરિણામે આપણે જોઈએ છીએ કે આજે જૂની ધરેડના કટ્ટરનાં કટ્ટર લાખ સનાતન પંડિતે મેજૂદ હેવા છતાં એ વિશાળ વૈદિક સમાજની નવ પેઢીને શિક્ષણમાં કે વિચારસ્વાતંત્રયમાં કોઈ બંધન આડે આવતું નથી. તેથી જ જ્યાં એક બાજુએ દશ હજાર જેટલા જૂના વૈદિક જમાનાની તરફેણ કરનાર ધરખમ સનાતની પંડિતે અસ્તિત્વ ધરાવે છે ત્યાં જ વિદ્યાની દરેક શાખામાં તદ્દન નવીન ઢબે પારગામી થયેલા અને ખુલ્લંખુલ્લા જૂના જમાનાઓનાં બંધનો વિરોધ કરતા હજારે નહિ પણ લાખ વિદ્વાને નજરે પડે છે. કોઈ સનાતની પંડિત કે કેાઈ શંકરાચાર્ય, જગદીશચંદ્ર બેઝ કે સી. વી. રામનને એટલા માટે નથી વગેવતા કે તેમણે તેમના પૂર્વજોએ ન કરેલું કર્યું છે. કાલિદાસ અને માધના વંશજ મહાન સંસ્કૃત કવિઓએ ટાગોરના કવિત્વ સામે એટલા કારણસર રોષ નથી દાખવ્યો કે તેમણે વાલ્મીકિ અને વ્યાસના ચીલાથી જુદા પડી નવી રીતે પ્રસ્થાન કર્યું છે. ગીતાના ભાષ્ય રચનાર આચાર્યોના પધરેએ ગાંધીજીને એટલા કારણસર ત્યાજ્ય નથી ગણ્યા કે તેમણે પૂર્વાચાર્યોએ ગીતામાંથી ફલિત નહિ કરેલ અહિંસાને ગીતામાંથી જ રાજમાર્ગ તરીકે ફલિત કરી છે. દલપત કવિના કટ્ટર ભક્તએ કવિના જ પુત્ર નન્હાનાલાલને તેમના પોતાના પિતા કરતાં ને રસ્તે વિચરવાને કારણે અવગણ્યા હેત કે ગૂંગળાવ્યા હોત તો ગુજરાતને અગર હિન્દુસ્તાનને ન્હાનાલાલ ધરાવવાનું જે આજે ગૌરવ પ્રાપ્ત છે તે હેત ખરું ?કઈ ભાર્ગવ, પછી તે ગમે તેટલે ધાર્મિક કે ઝનૂની હોય તોપણ, મુનશીની પ્રતિભા સામે થાય છે ખરે? આ ટૂંક અવલોકન ઉપરથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે વિશાળ હિન્દુ સમાજમાં અતિ સંકુચિત અને વહેમી બીકણ માનસ ધરાવનાર કરોડની સંખ્યામાં હોવા છતાં એ જ સમાજમાંથી આખી દુનિયાનું ધ્યાન ખેંચે એવા અને માન પામે એવા અસાધારણ પુરુષો અને સ્ત્રીઓ પાકતાં આવ્યાં છે. તેનું એકમાત્ર કારણ એ જ છે કે એ સમાજમાં નવીન માનસને પારખનાર, તેને દોરનાર અને તેની સાથે તન્મય થનાર કોઈ ને કોઈ સતત નીકળતા જ આવ્યા છે.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શન અને ચિંતન
પચાસેક વર્ષ થયાં
હવે આપણે જૈન સમાજ તરફ વળીએ. છેલ્લાં જૈન સમાજમાં નવ શિક્ષણના સચાર ધીરે ધીરે શરૂ થયો. આ સંચાર જેમ જેમ વધતે ગયા તેમ તેમ પ્રત્યાધાતી ખળા આગળ આવવાં લાગ્યાં. જૈન સમાજના નવા માનસ સાથે જૂના માનસની અથડામણી થવા લાગી. એ ઘટના તે! આખી દુનિયાના સાધારણ નિયમ પ્રમાણે જ હતી, તેથી તેમાં કાંઈ નવાઈ પામવા જેવું ન જ હોય. પણ અહીં જૈન સમાજની એક ખાસ પ્રકૃતિ વિચારવા જેવી છે. તે એ કે ત્યારે આપણે જૈન સમાજનું જૂનું માનસ' એમ કહીએ છીએ, ત્યારે સાધુઓનું માનસ એટલું જ ખરી રીતે સમજવું ોઈ એ. બેશક કટ્ટર સ્વભાવના અને દુરાગ્રહી જૈન ગૃહસ્થ સ્ત્રીપુરુષો હતાં અને આજે પણ છે, છતાં જૈન સમાજનું સુક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરનાર વાસ્તે એ વાત ભાગ્યે જ અજાણી હશે કે જૈન ગૃહસ્થ સ્ત્રીપુરુષોની દોરવણીનાં સુત્રા ખરી રીતે સાધુઓના જ હાથમાં રહેલાં છે. આને અથ એ નહિ કે તમામ ગૃહસ્થવર્ગ કાઈ એક ક્ષણે પોતાનું નેતૃત્વ સાધુવને આપી દીધું છે, પણ આને અથ એટલે જ છે કે જૂની પરંપરા પ્રમાણે એમ મનાતું આવેલું છે કે ભણતર્ અને ત્યાગમાં તે સાધુએ જ વધે. ગૃહસ્થેા ભણે તાય ધંધા પૂરતું. બધા વિષયાનુ અને બધી બાજુથી જ્ઞાન તા સાધુઓમાં જ સંભવે. ત્યાગ તે સાધુઓનું વન જ રહ્યું. આવી પરંપરાગત શ્રદ્દાને લીધે જાણે કે અજાણે ગૃહસ્થવર્ગ સાધુઓના કથનથી દોરવાતા આવ્યા છે અને વ્યાપારધધા સિવાયના કાઈ પણ વિચારણીય પ્રદેશમાં સાધુએક જ માત્ર વધારે સારી સલાહ આપી શકે એમ પરાપૂર્વથી મનાતું આવ્યું છે. એટલે જ્યારે કાઈ નવી પરિસ્થિતિ ઊભી થાય ત્યારે જૂના ઘરેડપથી વર્ગ ક્ષેાભ પામે કે અકળાય તે વખતે પણ સીધી કે આડકતરી રીતે સાધુનું માનસ જ એ ક્ષેાલનું પ્રેરક નહિ તો પોષક હોય જ છે. જો એવા ક્ષોભને ટાણે કાઈ સમર્થ વિચારક ઘરેડપથી શ્રાવક્રને યોગ્ય સલાહ આપે તે તેા ખાતરીથી એ ક્ષોભ જલદી શમે. અજ્ઞાન, સંકુચિતતા, પ્રતિષ્ઠાભય કે બીજા ગમે તે કારણે સાધુ નવીન શિક્ષણ, નવીન પરિસ્થિતિ અને તેના બળનુ મૂલ્ય આંકી નથી શકતા. તેને પરિણામે તે નવીન પરિસ્થિતિના વિરોધ ન કરેતેય જ્યારે ઉદાસીન રહે છે ત્યારે ધરેડપથી શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકે એમ માની લે છે કે મહારાજ સાહેબ આવી બાબતમાં ચૂપ રહે છે, વાસ્તે આ નવીન પ્રકાશ કે નવીન પરિસ્થિતિ સમાજ વાસ્તે ઈષ્ટ ન જ હોવી જોઈએ. તેથી તે વગર વિચાર્યે પણ પેાતાની નવી પેઢી સામે થાય છે. એમાંય કાઈ પ્રભાવશાળી સાધુઓ હાથ નાખે છે ત્યારે તે બળતામાં ઘી હોમાઈ એક હાળી પ્રગટી પ્રચ’ડ કડાકા થતા સભળાય છે.
સાધુ
૩૮૨૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના સાધુએ નવીન માનસને દેરી શકે?
[ ૩૮૩ સાધુ સમાજમાં જણાતી જડતા
જૈન સમાજમાં પણ આવા કડાકા મુખ્યપણે વેતામ્બર મૂર્તિપૂજકમાં જ સંભળાય છે. દિગંબર સમાજમાં તેમના સદ્ભાગ્યે સાધુએ રહ્યા જ ન હતા. અલબત્ત તે સમાજમાં હમણાં હમણું થડા નગ્ન સાધુઓ નવા થયા છે જે જૂની ઘરેડના જ છે; તેમ જ એ સમાજમાં અતિ સાંકડા મનને પંડિત, બ્રહ્મચારી અને વણવર્ગ પણ છે. એ બધા દિગંબર નવપ્રજાને નવશિક્ષણ, નવવિચાર અને વિચારસ્વતંત્રતામાં ભારે આડા આવે છે. એક રીતે તેઓ પણ પિતાના સમાજમાં મંદ ગતિએ પ્રવેશ પામતા પ્રકાશને રાધવા પિતાથી બનતું બધું કરે છે. તેને લઈને એ સમાજમાં પણ જડતા અને વિચાર વચ્ચે મહાભારત ચાલે છે. તો બેતામ્બર મૂર્તિપૂજકમાં સાધુઓને જેટલે પ્રભાવ છે અગર જેટલે અનધિકાર હસ્તક્ષેપ છે તેમ જ જેટલું ગૃહસ્થ-સાધુઓ વચ્ચે તાદામ્ય છે તેટલું દિગંબર સમાજમાં પંડિતવર્ગ અને સાધુઓ વચ્ચે ન હોવાથી શ્વેતાંબર સમાજને લોભ એ દિર્ગબર સમાજના ક્ષોભ કરતાં ઘણી રીતે વધારે ધ્યાન ખેંચે તેવા છે. સ્થાનક વાસી સમાજમાં તે સામાન્ય રીતે આવા ક્ષોભના પ્રસંગે જ ઊભા નથી થતા. તેનું કારણ સ્પષ્ટ છે. તે એ કે એ સમાજમાં શ્રાવક ઉપર સાધુઓને પ્રભાવ વ્યવહારક્ષેત્રમાં હાથ નાખવા પૂરત છે જ નહિ. ગૃહસ્થો સાધુઓને માને, વંદે, પિષે એટલું જ; પણ સાધુઓ ગૃહસ્થની પ્રવૃત્તિમાં સીધી કે આડકતરી રીતે ભાગ લેતા માલુમ પડે તો તેઓને સાધુ તરીકે જીવવું જ ભારે પડી જાય. અલબત્ત, શ્વેતાંબર સાધુઓએ ગૃહસ્થજીવનના વિકાસ વાસ્તે જે કંઈ કર્યું છે તેને શતાંશ પણ સ્થાનકવાસી સાધુઓએ નથી કર્યો, છતાં એ પણ ખરું કે તેઓએ શ્વેતાંબર સાધુઓની પેઠે ગૃહસ્થના જીવનવિકાસમાં અંતરાયના પહાડો નથી ઊભા કર્યા કે નથી એમાં રેડી નાંખ્યાં. ખરી રીતે સ્થાનકવાસી સમાજમાં પણ જૂના અને નવા માનસ વચ્ચે અથડામણી છે, પણ તે અથડામણનાં મૂળ સૂ સાધુઓના હાથમાં નથી. તેથી જ એમની એ અથડામણું લાંબો વખત નથી ચાલતી કે ઉગ્ર રૂપ ધારણ નથી કરતી. એને નિકાલ આપોઆપ, બાપ બેટા વચ્ચે, માદીકરી વચ્ચે અને ભાઈ ભાઈ વચ્ચે આવે છે તેમ, આવી જાય છે, જ્યારે શ્વેતાંબર સમાજમાં આવો નિકાલ સાધુઓ અશક્ય કરી મૂકે છે. સાધુએ અને ધાર્મિક તકરાર
હવે આપણે સહજ પાક્લી શતાબ્દીઓ તરફ વળીએ અને જોઈએ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪ 1
દર્શન અને ચિંતન
કે અત્યારે જે અથડામણી સાધુઓ અને નવીન પ્રજા વચ્ચે દેખાય છે તેવી કાઈ પણ જાતની અથડામણી અત્યાર અગાઉ સાધુ અને ગૃહસ્થો વચ્ચે, ખાસ કરી કેળવણી અને સંસ્કારની બાબતમાં, ઊભી થયેલી ખરી? ઈતિહાસ કહે છે કે નહિ. શ્વેતાંબર સમાજમાં ભગવાન મહાવીર પછી અત્યાર લગીના ઇતિહાસમાં અનેક તકરારા, કલહા અને અથડામણી થયાનાં પ્રમાણે મળે છે, પણ એ અથડામણીએ જ્યારે ધાર્મિક હતી ત્યારે તેની બન્ને બાજુના વિધી સૂત્રધારા માત્ર સાધુએ જ રહેતા. સાધુએ પૂર્ણ અહિંસક હાઈ હિં་સાયુદ્ધ સીધી રીતે ખેલી ન શકે, એટલે દેરવણીનાં સૂત્રેા હાથમાં રાખી પોતપોતાના ગચ્છની છાવણુંીએમાં દાખલ થયેલ શ્રાવક સિપાઇઓ વાટે જ લડતા; અને એટલું બધું કૌશલપૂર્વક લતા કે લડવાની ભૂખ પણ સૌની શમે અને અહિંસા પણ સચવાઈ કહેવાય. એ રીતે જૂના ઈતિહાસમાં શ્રાવકા શ્રાવકા વચ્ચેની ધાર્મિક લડાઈ પણ ખરી રીતે સાધુ સાધુએ વચ્ચેની જ લડાઈ હતી. પણ આપણે જૂના ઇતિહાસમાં આજના જેવા એક પણ દાખલેો નહિ જોઈ શકીએ કે જેમાં સીધી રીતે સાધુએ અને શ્રાવકા વચ્ચે જ લડાઈ લડાયેલી હાય. આનાં કારણામાં ઊતરવું એ બહુ રસપ્રદ છે અને તે ઉપરથી વર્તમાન પરિસ્થિતિ સમજવામાં ભારે મદદ પણ મળે તેમ છે.
સાધુઓનુ બિંદુ
સાધુ
જૂના વખતમાં કેળવણીનું ધોરણ અને શ્રાવક વચ્ચે આજના જેવું ભિન્ન ન હતું. ગૃહસ્થે વ્યાપારધંધા કે વ્યવહારની બાબતમાં ગમે તેટલું પાવરધાપણુ મેળવે તાય ધાર્મિક શિક્ષણની બાબતમાં તેઓ સાધુઓને જ અનુસરતા. સાધુઓનું દૃષ્ટિબિંદુ એ જ ગૃહસ્થાનું દૃષ્ટિબિંદુ; સાધુઓનાં શાસ્ત્રો એ જ ગૃહસ્થાનાં અંતિમ પ્રમાણે। અને સાધુઓ દ્વારા દર્શાવાતા શીખવવાના વિષયે એજ ગૃહસ્થાના પણુ અભ્યાસના વિષયો, તેમ જ સાધુએ પૂરા પાડેલાં પુસ્તકે એ જ ગૃહસ્થાની વાચનમાળા અને લાયબ્રેરી. એટલે કેળવણી અને સંસ્કારની દરેક બાબતમાં ગૃહસ્થાને સાધુઓનું જ અનુકરણ કરવાનુ હેવાથી તેમનો ધર્મ હિન્દુસ્તાનની પતિવ્રતા નારીની પેઠે સાધુના પગલે પગલે જવા-આવવાને હતા. પતિનું તેજ એ જ પેાતાનુ તેજ એવી પતિવ્રતા સ્ત્રીની વ્યાખ્યા છે. તેથી એને સ્વતંત્ર પુરુષાર્થ કરવાપણુ ભાગ્યે જ રહે છે. જૈન ગૃહસ્થોની પણ શિક્ષણ અને સંસ્કારિતાની બાબતમાં એ જ સ્થિતિ રહી છે. સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર તાર્કિક ખરા, પશુ તે
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના સાધુએ નવીન માનસને દોરી શકે?
[૩૮૫ સાધુપદે પહોંચ્યા પછી જ. હરિભ૮ ને હેમચંદ્ર નવનવ સાહિત્યથી ભંડાર ભર્યો ખરા, પણ સાધુઓની નિશાળમાં દાખલ થયા પછી. યશવિજયજીએ જન સાહિત્યને નવું જીવન આપ્યું ખરું, પણ તે સાધુ અભ્યાસી તરીકે. આપણે એ જૂના જમાનામાં કંઈ ગૃહસ્થને પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન જૈન સાધુ જેટલે સમર્થ વિદ્વાન નથી જતા. તેનું શું કારણ? અસાધારણ પાંડિત્ય અને વિદ્વતા ધરાવનાર શંકરાચાર્ય અને બીજા સંન્યાસીઓના સમયમાં જ અને તેમની જ સામે તેમનાથી પણ ચડે એવા ગૃહસ્થ બ્રાહ્મણ પંડિત વૈદિક સમાજમાં પાક્યાને ઈતિહાસ જાણીતા છે, જ્યારે પ્રસિદ્ધ જૈન વિદ્વાન સાધુ કે આચાર્યની તોલે વિદ્વત્તાની દષ્ટિએ આવી શકે એ એક પણ ગૃહસ્થ શ્રાવક જન ઈતિહાસે નથી પકવ્યું. તેનું શું છે કારણ છે કે ગૃહસ્થ બ્રાહ્મણમાં હેાય તેવી બુદ્ધિ શ્રાવકમાં ન જ સંભવે ? અથવા શું એ કારણ છે કે જ્યાં લગી શ્રાવક ગૃહસ્થ હોય ત્યાં લગી એનામાં એ જાતની બુદ્ધિ સંભવિત જ નથી, પણ જ્યારે તે સાધુવેશ ધારણ કરે છે ત્યારે જ એનામાં એકાએક એવી બુદ્ધિ ફાટી નીકળે છે? ના, એવું કાંઈ નથી. ખરું કારણ એ છે કે ગૃહસ્થ શ્રાવક કેળવણી અને સંસ્કારના ક્ષેત્રમાં સાધુઓના ક્લાસમાં સમાન દરજજે શીખવા દાખલ જ નથી થયો. એણે પૂરેપૂરે એ વખત પતિવ્રતા ધર્મ પાળી ભક્તિની લાજ રાખી છે, અને સાધુઓની પ્રતિષ્ઠા એકધારી પિષી છે! તેથી એક અને સમાન કલાસમાં ભણતા સાધુ સાધુએ ગભેદ કે ક્રિયાકાંડભેદ કે પદવીદેહને લીધે જ્યારે લડતા ત્યારે ગત એક અગર બીજા પક્ષને વફાદારીથી અનુસરતા, પણ સીધી રીતે કાઈ ગૃહસ્થને કઈ સાધુ સામે લડવાપણું, મતભેદ કે વિરોધ જેવું રહેતું જ નહિ. આ જ સબબને લીધે આપણો જૂને ઈતિહાસ, ગૃહસ્થ અને ત્યાગીના કેળવણું કે સંસ્કાર વિષયક આંતરવિગ્રહથી નથી રંગાયે. એ કેરું પાનું ચીતરવાનું કામ યુરેપના શિક્ષણે હવે શરૂ કર્યું છે. આંતરવિગ્રહ - સાધુઓ અને નવશિક્ષણ પામેલા તેમ જ પામતા વર્ગના માનસ વચ્ચે આટલે બધે આંતરવિગ્રહકારી ભેદ કેમ છે, એ ભેદ શેમાંથી જન્મે છે, એ બીન સર્વવિદિત છતાં જાણવી બહુ જ જરૂરી તેમ જ મનોરંજક પણ છે. માનસ એ શિક્ષણથી જ અને શિક્ષણ પ્રમાણે ઘડાય છે. અન્ન તેવું મન એ સિદ્ધાન્ત કરતાં વધારે વ્યાપક અને સૂક્ષ્મ સિદ્ધાન્ત તે એ છે કે શિક્ષણ તેવું મન. વીસમી શતાબ્દીમાં શિક્ષણ વડે, માત્ર ઘટતા શિક્ષણ વડે, હજારો વર્ષ પહેલાંનું માનસ ઘડી શકાય. હજારે વર્ષ થયાં ચાલ્યા આવતા જંગલી માન
૨૫
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬ !
દશન અને ચિંતન સને માત્ર શિક્ષણ વડે જ થોડા વખતમાં આધુનિક જેવું ઘડી શકાય. સાધુવર્ગ શિક્ષણ મેળવે છે તે એક પ્રકારનું છે અને અત્યારને તેમના જ પટ્ટધર ભક્ત શ્રાવકને સંતતિવર્ગ જે શિક્ષણ મેળવે છે તે તદ્દન જુદા પ્રકારનું છે. આ એકબીજાથી તદ્દન સામે જતા શિક્ષણના બે પ્રકારેએ જ જૈન સમાજમાં પ્રથમ નહિ એવાં બે માનસો ઘડ્યાં છે, અને તે જ એકબીજા ઉપર સરસાઈ મેળવવા—-સમાજના અખાડામાં કુસ્તી કરવા–આકર્ષક રીતે ઊતરી પડ્યા છે. આપણે એ પરસ્પરવિરોધી બન્ને માનસોને ઘડનાર શિક્ષણ, તેના વિષયો અને તેની પ્રણાલિકા વિશે કાંઈક જાણીએ તે આપણને ખાતરી થઈ જવાની કે અત્યારે જે માનસિક ભૂકંપ આવ્યો છે તે સ્વાભાવિક અને અનિવાર્ય છે. સાધુઓ શીખે છે, આખી જિંદગી ભણનાર પણ સાધુઓ પડ્યા છે. તેમના શિક્ષકે કાં તે તેમના જેવું જ માનસ ધરાવનાર સાધુઓ હોય છે અને કાં તે મોટે ભાગે પતિ હેય છે કે જે પંડિત વીસમી સદીમાં જન્મવા અને જીવવા છતાં બારમી કે સોળમી સદીથી ભાગ્યે જ
આગળ વધેલા હોય છે. શિક્ષણના વિશે ને તેની પ્રણાલિકા
સાધુઓના શિક્ષણને મુખ્ય વિષય–જે સૌથી પહેલાં તેમને શીખવવામાં આવે છે તે ક્રિયાકાંડને લગતાં સૂત્રો છે. આ સૂત્રે શીખતી અને શીખવતી વખતે એક જ દષ્ટિ હોય છે કે તે ભગવાન મહાવીરનાં રચેલાં છે, અગર તે પાછળનાં છતાં એવાં ધ્રુવ છે કે જેમાં ઉત્પાદ અને વ્યયને જેન સિદ્ધાંત પણ ગૌણ થઈ જાય છે. વળી એ ક્રિયાકાંડી શિક્ષણ ઉપર એવી સર્વશ્રેષ્ઠતાની છા૫ શ્રદ્ધાના હથોડા મારીમારી પાડવામાં આવે છે કે શીખનાર, જૈન સિવાયનાં બીજાં કઈ પણ ક્રિયાકાંડોને તુચ્છ અને ભ્રામક માનતા થઈ જાય છે, એટલું જ નહિ, પણ તે પોતાના નાનકડાશા ગટ સિવાયના બીજા સાદર પડેલી અને સદાસાથી ગચ્છનાં વિધિવિધાનને પણ અશાસ્ત્રીય લેખતે થઈ જાય છે.
સાધુઓના શિક્ષાણુને બીજો વિષય ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન છે. તેઓ ધર્મના મથાળા નીચે જે જે શીખે છે તે બધામાં તેમની એક દષ્ટિ આદિથી અંત સુધી મક્કમ રીતે એવી પિવાય છે કે તે શિખવા ધર્મ પૂર્ણ છે, તેમાં કાંઈ વધારવા-ધટાડવા જેવું છે જ નહિ અને એ ધમની શ્રેષ્ઠતા વિશે તેમના મનમાં એવા સંસ્કારે પાડવામાં આવે છે કે જ્યાંલગી તેઓ બીજા ધર્મની ત્રુટિઓ ન જુએ અને ઈતર ધર્મોની ખામીઓ ન બતાવે ત્યાં લગી તેમને પોતાના ધર્મની શ્રેષ્ઠતાની ખાતરી કરાવવાને
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના સાધુએ નવીન માનસને દેરી શકે?
[૩૮૭ બીજે માર્ગ દેખાતું જ નથી. તેમનો ઈતિહાસ એટલે જન સાહિત્યમાં દાખલ થયેલ કોઈ પણ ઘટના–પછી તે કાલ્પનિક વાત હોય, રૂપક હેય, અગર પરાપૂર્વથી ચાલ્યા આવતા કથાનકે હોય—એ બધું તેમને મન ઈતિહાસ અને સાચે ઇતિહાસ છે. તેમને ખવાતી ભૂગોળ દશ્ય વિશ્વની પેલી પારથી શરૂ થાય છે. એમાં પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય, સ્વયં જઈ શકાય એવાં સ્થાન કરતાં મેટા ભાગ ક્યારેય પણ આ જિંદગીમાં જઈને જોઈ ન શકાય એવાં સ્થાનોને આવે છે. એમની ભૂગોળમાં દેવાંગનાઓ છે, ઇન્દ્રાણીઓ છે અને પરમાધાર્મિક નરકપાળે પણ છે. જે નદીઓ, જે સમુદ્રો અને જે પર્વતના પાઠ તેઓને શીખવાના હોય છે તે વિશે તેમની પાકી ખાતરી હોય છે કે જોકે અત્યારે તે અગમ્ય છે, છતાં એ છે તો વર્ણવ્યાં તેવાં જ. તત્ત્વજ્ઞાન બે હજાર વર્ષ પહેલાં જે ઘડાયું તે જ અવિચ્છિન્ન રીતે અને પરિવર્તન સિવાય ચાલ્યું આવે છે એવા વિશ્વાસ સાથે જ તે શીખવવામાં આવે છે. છેલ્લાં બે હજાર વર્ષમાં આજુબાજુનાં બળાએ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના વિણ વાતે જે દલીલે, જે શાસ્ત્રાર્થો જન સાહિત્યમાં દાખલ કર્યો છે તેનું ઋણ સ્વીકારવાની વાત તે બાજુએ રહી, પણ ઊલટું એ અભ્યાસી સાધુઓ એવા સંસ્કારથી પોષાય છે કે અન્યત્ર જે કહ્યું છે તે તે માત્ર જૈન સાહિત્યસમુદ્રનાં બિંદુઓ છે. નવમા અને દશમા સૈકા સુધીમાં બૌદ્ધ વિદ્વાનોએ જે તાવિક ચર્ચાઓ કરી છે અને લગભગ તે જ સૈકાઓ સુધીમાં બ્રાહ્મણ વિદ્વાનોએ જે તાત્વિક ચર્ચાઓ કરી છે તે જ વેતાંબર કે દિગંબરના તત્વસાહિત્યમાં અક્ષરશઃ છે, પણ તે પછીની શતાબ્દીઓમાં બ્રાહ્મણ વિદ્વાનોએ જે તત્ત્વજ્ઞાન એવું છે અને જેને અભ્યાસ સનાતન બ્રાહ્મણ પંડિત આજ સુધી કરતા આવ્યા છે અને જૈન સાધુઓને પણ ભણુવતા આવ્યા છે, તે તત્ત્વજ્ઞાનના વિકાસથી, એક યવિજયજીના અપવાદ સિવાય, બધા જ જૈન આચાર્યોનું સાહિત્ય વંચિત હોવા છતાં જૈન તત્વજ્ઞાનના અભ્યાસી સાધુઓ એમ માનતા હોય છે કે તેઓ જે તત્ત્વજ્ઞાન શીખે છે તેમાં ભારતીય વિકસિત તત્ત્વજ્ઞાનને કોઈ પણ અંશ બાકી રહી જ નથી ! ભારતીય દાર્શનિક સંસ્કૃતિના પ્રાણભૂત પૂર્વમીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા અને દર્શનેના પ્રામાણિક થડ પણ અભ્યાસ સિવાય જૈન સાધુ પિતાના તત્વજ્ઞાનને પૂરેપૂરું માનતા હોય છે. ભાષા, વ્યાકરણ, કાવ્ય, કેષ એ પણ એમના શીખવાના વિષય છે, પણ તેમાં કોઈ નવા યુગનું તત્ત્વ દાખલ જ નથી થયું. ટૂંકમાં, જૈન સાધુઓની શિક્ષણપ્રણાલીમાં જેકે અનેકાંતવાદનું વિષય તરીકે સ્થાન હોય છે, છતાં એ પ્રણાલીમાં અનેકાંતની દૃષ્ટિ જીવંત
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮ ]
દન અને ચિંતના
હતી જ નથી. તેથી તેઓ વિજ્ઞાનને કા ત્યારે જ લે છે જ્યારે તેમને પોતાના મતસમર્થનમાં વિજ્ઞાનમાંથી કાંઈ અનુકૂળ મળી આવે. ખરા ઇતિહાસને તેઓ ત્યારે જ પ્રશંસે છે, જ્યારે તેમની માન્યતાને અનુકૂળ કાંઈ તેમાંથી મળી આવે. તાર્કિક સ્વતંત્રતાની વાત તે ત્યારે જ કરે છે જ્યારે તે તર્કના ઉપયાગ અન્ય નાના ખંડનમાં કરવાના હોય. આ રીતે વિજ્ઞાન, ઇતિહાસ, ત અને તુલના એ ચારે શિક્ષણવિષયક દૃષ્ટિનુ તેમના શિક્ષણમાં નિષ્પક્ષ સ્થાન છે જ નહિ.
C
આધુનિક નવીન શિક્ષણ
આથી ઊલટુ, આ દેશમાં કૉલેજો અને યુનિવર્સિટી સ્થપાતાં જ આદિથી અંત સુધી શિક્ષણના વિષયા, તેની પ્રણાલી અને શિક્ષકા એ ખધાંમાં પરિવન થઈ ગયુ છે. માત્ર કૉલેજમાં જ નહિ, પણ વર્નાક્યૂલર નિશાળથી માંડી હાઈસ્કૂલ સુધીમાં પણ શિક્ષણની પ્રત્યક્ષ પદ્ધતિ દાખલ થઈ છે. વિજ્ઞાન કાઈ પણ જાતના પક્ષ કે ભેદભાવ સિવાય સત્યના પાયા ઉપર શિક્ષણમાં દાખલ થયું છે. ઇતિહાસ અને ભૂગાળના વિષયા પૂરી ચેોકસાઈથી એવી રીતે શીખવાય છે કે કાંઈ પણ ભૂલ કે ભ્રમણા સાબિત થતાં એનુ સંશોધન થઈ જાય છે. ભાષા, કાવ્ય આદિ પણ વિશાળ તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ શીખવાય છે. ટૂંકમાં કહીએ તો, નવીન શિક્ષણમાં પ્રત્યક્ષસિદ્ધ વૈજ્ઞાનિક કસોટી દાખલ થઈ છે, નિષ્પક્ષ અતિહાસિક દૃષ્ટિને સ્થાન મળ્યું છે અને ઉદાર તુલનાત્મક પદ્ધતિએ સાંકડી મર્યાદાઓ વટાવી છે. આ ઉપરાંત નવીન શિક્ષણ આપનાર માસ્તરો કે પ્રોફેસરો કાંઈ શીખનાર વિદ્યાર્થીના પથ પોષવા કે તેમના પૈતૃક ઘરેડી માનસને સ ંતોષવા અધાયેલા નથી—જેવી રીતે પશુની પેઠે દાસ થયેલા પેલા પડતા કમરજીએ પણ અંધાયેલા હાય છે.
વાતાવરણ ને વાચનાલયા
માત્ર આટલા જ ભેદ નથી, પણ વાતાવરણ અને વાચનાલયાને પણ ભારે તફાવત છે. સાધુઓનું ઉન્નતમાં ઉન્નત વાતાવરણ એટલે અમદાવાદ કે મુંબઈ જેવા શહેરની સાંકડી શેરીમાં આવેલ એકાદ વિશાળ ઉપાશ્રયમાં પાંચ-પંદર ગણિયા સાધુઓનું ઉદાસીન સાહચય. એમને કાઈ વિશાળ અભ્યાસી પ્રેાફેસરના ચિંતન-મનનને લાભ નથી કે સહવાસનું સૌરભ નથી. એમનાં પુસ્તકાલયેામાં નાનાવિધ છતાં એક જ જાતનું સાહિત્ય હોય છે. નવીન શિક્ષણના પ્રદેશ આખા નિરાલા છે, એમાં તરેહતરેહના વિષયો ઉપર ગંભીર અને વ્યાપકપણે અભ્યાસ કરેલ ફેસરાની વિચારધારાને
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના સાધુઓ નવીન માનસને દોરી શકે?
[ ૩૮૯
પ્રવાહ ચાલતો હોય છે. એમાં ધણા ને વિવિધ વિષયોને છેક નવી ઢબે ચતાં પુસ્તકાથી ઊભરાતી લાયબ્રેરીએ વિદ્યમાન હોય છે.
આ ઉપરાંત એ મુદ્દા એવા છે કે જે સાધુશિક્ષણ અને નવશિક્ષણ વચ્ચે ભારે દીવાલ હોવાની સાબિતી પૂરી પાડે છે. એક તો એ કે પંથ તે વાડામાં ઊછરેલુ તેમ જ પાપાયેલુ સાધુ-માનસ સ્વાભાવિક રીતે જ એવું બીકણ હાય છે કે તે, ભાગ્યોગે કાઈ કાણા કે બાંકારાથી પ્રકાશ મેળવે તાય ખુલ્લ ખુલ્લા પોતાની પરંપરા વિરુદ્ધ કશું જ ઉચ્ચારતાં મરણનું દુઃખ અનુભવે છે—જેવી રીતે જન્મથી પરદામાં પોષાયેલ સ્ત્રીમાનસ પ્રથમ ખુલ્લામાં પગ મૂકતાં; જ્યારે નવશિક્ષણ પામતા વિદ્યાર્થી એ ભયથી તદ્દન મુક્ત હોય છે. તે જે જાણે અગર માને છે તે મેધડક કહી શકે છે. તેને સાધુની પેઠે નથી ગૂંગળાવું પડતું કે નથી દંભ સેવવા પડતા.
બીજો મુદ્દો પણ ભારે અગત્યના છે. તે એ કે નવશિક્ષણ પામતી આજની પ્રજાનાં તરુણ--તરુણીને માત્ર આ દેશનાં જ વિવિધ સ્થળો અને વિવિધ જાતિઓ વચ્ચે જવાની તક નથી, પણ તેને પરદેશના વિશાળ પ્રદેશને સ્પવાની પણ તક સુલભ થઈ છે. સેકડૅા યુવકેા જ નહિ, પણ યુવતીઓ અને કુમારી સુધ્ધાં યુરેપ અને અમેરિકા ખંડમાં જાય છે. જેવાં તે જહાજ ઉપર ચડી અનત આકાશ અને અપાર સમુદ્ર તરફ નજર નાખે છે, તેવાં જ તેમનાં જન્મસિદ્ધ બંધને છેક નાબૂદ ન થાય તોય તદ્દન ઢીલાં થઈ જાય છે. પરદેશભ્રમણ અને પરજાતિના સહવાસથી તેમ જ વિદેશી શિક્ષણસંસ્થા અને અદ્ભૂત પ્રયોગશાળા તથા પુસ્તકાલયાના પરિચયચી તેમનું માનસ હજાર વર્ષની તીવ્રતમ ગ્રંથિને પણ ભેદવા મથે છે અને એમને બધું જ નવી દષ્ટિએ જોવા-વિચારવાની વૃત્તિ થઈ આવે છે.
પ્રજા પોતાના ગુરુ તરીકે, તરીકે માનતી આવી છે, છેલ્લા કેટલાક દશકાઓ
આ રીતે આપણે જોયું કે જેઓને જૈન પોતાના નાયક તરીકે અને પોતાને દેનાર તેમનુ માનસ કઈ જાતનુ સંભવિત છે; અને હવે થયાં જે નવીન પેઢી નશિક્ષણ ગ્રહણ કરી રહી છે અને જેને વાસ્તે એ શિક્ષણ મેળવવું અનિવાર્ય છે, તેનું માનસ કઈ રીતે . લડાય છે ? જો આ એ પ્રકારનાં માનસના ઘડતર પાછળને ભૂસી કે સાંધી ન શકાય એટલે મેટા ભેદ હોય તો અત્યારે જે ભૂંકપ સમાજમાં અનુભવાય છે તેને અસ્વાભાવિક કે માત્ર આગ તુક કા બુદ્ધિમાન કહેશે ? ત્યારે હવે આપણી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦ ]
દર્શન અને ચિંતન સામે પ્રશ્ન એ ઊભે થાય છે કે જેને સમાજના વર્તમાન ભૂકંપને શમવાને કોઈ માર્ગ છે? જવાબ હકાર અને નકાર બેય છે. વર્તમાન ભૂકંપ શમવાના માર્ગ
આજની અને હવે પછીની પેઢી નવીન શિક્ષણના દરવાજે તાળાં લગાડી પિતાનામાં આવેલા નવશિક્ષણના સંસ્કારને છેક ભૂંસી નાખે તે એ ભૂકંપ શમે ખરો. એ જ રીતે કાં તો સાધુવર્ગ પિતાની સંકીર્ણ દૃષ્ટિમર્યાદા મેકળી કરી નવશિક્ષણનાં દ્વારમાં પ્રવેશ કરે તેય એ ભૂકંપ શમવાની સંભાવના ખરી. નવશિક્ષણનાં દ્વારમાં પ્રવેશ કર્યા વિના અને બારમી કે અઢારમી સદીની જૂની પ્રણાલીનું શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવાનું કામ ચાલુ રાખ્યા છતાં પણ જે શ્વેતાંબર સાધુઓ સ્થાનકવાસી સાધુઓની પેઠે ધર્મને નામે નવપેઢીની વિચારણા કે પ્રવૃત્તિમાં અનધિકાર માથું મારવાનું છોડી દે તેય એ ભૂકંપ શમે ખરે. ભૂકંપ શમવાને કાં તે સાધુવર્ગ વાતે પિપ અને પાદરીઓની પડે પિતાની વિચાર અને કાર્યમર્યાદા બદલવાની
અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે અને કાં તે નવીન પિઢીએ હંમેશને વાસ્તુ મુક્ત જ્ઞાનદારે બંધ કરવાની આવશ્યકતા છે.
પણ ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે બેમાંથી એકે વર્ગ કાંઈ નમતું આપે તેમ છે? જવાબ સ્પષ્ટ છે કે કેઈ પામર પણ અત્યારની અને હવે પછીની શિક્ષણની મુક્ત તકે ગુમાવે જ નહિ. હવેનું જીવન જ નવશિક્ષણ વિના શક્ય રહ્યું નથી, એટલે નવી પેઢી તો પાછળ પગલાં ભરે એવું છે જ નહિ. સાધુવર્ગે જે અત્યાર લગી પૈતૃક તપસંપત્તિને બળે ગૃહસ્થ ઉપર રાજ્ય કર્યું છે, જે અનધિકાર સત્તાના ઘૂંટડા પીધા છે, તે બુદ્ધિપૂર્વક છોડી જૂના જમાનાથી આગળ વધી નવા જમાનાને અનુકૂળ આપમેળે માનસ કેળવે એ ભાગ્યે જ સંભવ છે. તેથી જ અહીં પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે નવીન માનસને કણ દેરી શકે? નવીન માનસને કેણુ દેરી શકે?
આને ઉત્તર બે રીતે આપી શકાય ? કાં તો આજ લગી ગુરુપદે રહી શ્રાવકના માનસને દોરતે આવેલ સાધુવર્ગ નવમાનસને દેરી શકે; અગર નવમાનસ પિતે જ પિતાની દેરવણું કરે. પહેલે પ્રકાર તદ્દન અસંભવિત છે. આપણે જોયું કે અત્યારના સાધુની શિક્ષણમર્યાદા છેક જ સાંકડી છે. એ પણ જોયું કે દષ્ટિમર્યાદા તે એથીયે વધારે સાંકડી છે. જ્યારે નવમાનસ છેક જુદા પ્રકારનું છે. એવી સ્થિતિમાં આજના સાધુવર્ગમાંથી જૂની શાસ્ત્રસંપત્તિને નવી દષ્ટિથી વાંચનાર વિવેકાનંદ, રામકૃષ્ણ જેવા.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ આજના સાધુઓ નવીન માનસને દેરી શકે? [૩૯ના સાધુઓ નીકળવાનો સંભવ નથી; એટલે કોઈ પણ સાધુ નવમાનસને દેરી શકે એવી નજીકના ભવિષ્યમાં તો શું પણુ દૂરના ભવિષ્ય સુધ્ધાંમાં સંભાવના નથી. એટલે બીજો પ્રકાર બાકી રહે છે. તે પ્રમાણે નવશિક્ષણથી ઘડાયેલ અને ધડાતા નવીન પેઢીના માનસે પોતે જ પોતાની દોરવણી કરવાની રહે છે, અને તે યોગ્ય પણ છે. પતિત, દલિત અને કરાયેલ જાતિઓ સુધ્ધાં આપમેળે ઊઠવા મથી રહી છે, તો સંસ્કારી જૈન પ્રજાના માનસને માટે એ કાર્ય જરાય મુલ નથી. પિતાની દોરવણનાં સૂત્રે પોતે હાથમાં લે તે પહેલાં નવીન પેઢી કેટલાક મહત્વના સિદ્ધાતિ નક્કી કરી કાઢે, તે પ્રમાણે કાર્યક્રમ ઘડે અને ભાવી સ્વરાજ્યની લાયકાત કેળવવાની તૈયારી માટે સામાજિક જવાબદારીઓ હાથમાં લઈ સામૂહિક પ્રશ્નોને વૈયક્તિક લાભની દષ્ટિએ નિહાળી સ્વશાસન અને સ્વનિયત્રણનું બળ કેળવે એ જરૂરનું છે. ' –પયુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાન, 1937.