Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. A saMsAra ! jagatanA UMDA anubhavI vivekI puruSo kahI gayA che ane kahe che paNa kharA ke jo jIvatAM AvaDe to saMsAra kharekhara sAramaya che ane jIvatAM na AvaDe to e kevaLa janama-janamanAM AMTApherArUpa che. mANasa ekalo bhAgye ja rahI zake che. samAja yA kuTuMba vinA tene gamatuM nathI. mANasa to zuM, jhADa paNa vanamAM ekaluM rahI jIvI zakatuM nathI evI lokamAnyatA che. vaita vinA advaita zakya nathI. Ama chatAM jayAM jyAM vaita che tyAM tyAM sarva sthaLe vizeSa karIne suvidhA karatAM duvidhAo anubhavAya che. Ama kema? manuSyanA dehamAM vividha tattvo che. eka to cetanA che, jene laIne manuSyanuM jIvana TakI rahyuM che. bIjuM, indriyo, mana ane A sthULa deha e paNa manuSyanA jIvana sAthe ja jaDAyela che. cetanA, Indriyo mana ane deha e badhAM vacce kevo saMbaMdha che ? e saMbaMdha zA mATe sarajAyo che? e viSaya judo che, chatAM eTaluM to kahevuM ja paDaze ke e badhuM paraspara evuM otaprota che ke jIvana che tyAM sudhI emAMthI kazuM chUTuM pADI zakAtuM nathI ane jema myAna ane talavAra judAM judAM dekhAya che, yA judAM judAM karI zakAya che tema uparyukta cAra apratyakSa aMgo judAM karI zakAtAM nathI. eka vAta sau koInI anubhavelI che ke mANasa lAgaNInA taraMgono moTo dariyo che. tAjA janmelA bALakamAM paNa lAgaNIo paDelI che, jemAMno * "jene ghera A divasa kleza vagarano, svacchatAthI, zaucatAthI, saMpathI, saMtoSathI saumyatAthI, snehathI, sabhyatAthI, sukhathI jaze tene ghera pavitratAno vAsa che. kuzaLa kahyAgarA putro, AjJAvalaMbanI dharmayukta anucaro, sadguNI sundarI, saMpIluM kuTuMba, sapuruSa jevI potAnI dazA je puruSanI haze teno Ajano divasa ApaNa saghaLAne vaMdanIya che." -zrImad rAjacandra pR. 7-8, gujarAtI mudraNa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMsAra !0 99 vizeSa bhAga suSupta rIte paDela che ane nahi jevo bhAga anubhavI zakAya ema che. je kriyA deha, mana ane indriyone anukULa lAge te sau koIne game che ene je kriyA dehAdikane pratikULa lAge te koIne paNa gamatI nathI. bALakanA moMmAM sAkara mUkatAM te tene anukULa jaNAya ane dhIre dhIre te enAthI TevAya che. kariyAtuM moDhAmAM mUkatAM kaDavuM lAge che ane tethI pratikULa jaNAya che. bALaka ema vicArI zakatuM nathI ke narI sAkara khAvAthI je sukha te icche che te kadI maLanAra nathI, te ja pramANe naryuM kariyAtuM paNa tenI kalpanAnuM mAtra duHkhadAtA che ema nathI. hakIkatamAM bannenI atizayatA TALavI joIe ane vacalo mArga grahaNa karavAthI sukha sAMpaDI zake. vacalo rasto jANIto hovA chatAM te raste janArA viralA ja che ane tethI ja saMsArane asAra kahevAno, mAnavA-manAvavAno eka praghoSa cAlu ja che. mAnava-mAnava vacce je anurAgavRtti che te sAkara jevI che ane je vaiSanI, aNagamAnI vRtti che te kariyAtA jevI che. mAtra anurAga ke mAtra aNagamo e be mAnava-jIvanane sadatA nathI. prAyaH anurAgamAMthI ja aNagamo ane aNagamAmAMthI anurAga janme che. A eka evI vicitra gUMca che ke jeno ukela sAdhAraNa jana kadI karI zakato nathI. AthI ja te A bannenI vacce ghaMTInA be paDo vaccenA dANAnI jema satata pisAyA kare che ane chevaTe kudaratanuM teDuM AvatAM kamane ya tene cAlI nIkaLavuM paDe che. satata pisAyA karavAnI A paristhitine aTakAvavAnA vividha mArgo yojAyA che. vairAgyano eTale asaMsArI banavAno mArga, saMsAra mANavAnA mArgathIye adhika kaThina che. vairAgI bananAranuM mahad aMze "nahi vero, nahi veTha; bAvo bAvo sau kahe ane sukhe bhare peTa" evuM banI jAya che. asaMsArI banavAno vicAra sevanArAnA manamAM mAtra peTa bharavAno ja uddeza nathI hoto, chatAM moTe bhAge paristhiti AvI ja dekhAya che. bIjo mArga gRhasthAzramI banIne tene nibhAvavAno che. vairAgyanA mArga jeTalo ja sAcA arthamAM A mArga duSkara che. jeo A mArga le che teo mAtra peTa yA veTha mATe ja A mArga svIkAratA nathI, chatAM pariNAme vizeSa karIne peTanuM ke veThanuM ja paribaLa dekhAya che. zAstromAM ke kAvyomAM A banne mArgonAM je ati suMdara varNano Ave che te vastusthiti che ke vijJApano te kaLavuM kaThaNa che. samasta saMsArano bhUta ane vartamAna jotAM mahAkavi kAlidAsanI A vANI para zraddhA thavI kaThaNa nathI lAgatI ?
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 - saMgIti tyAre saMmRtArthonAmuM" "nA dadhinAma" tathA "prajAnAM vinayAdhAnAt rakSaNAt bharaNAdapi / sa pitA pitarastAsAM kevalaM janmahetavaH // " -radhuvaMza sarga prathama, zloka 7, 24, 25. uparyukta zlokomAM kavie kahyuM che ke prAcIna kALamAM kSatriyo dhana vagere sukhadAyI padArthono saMgraha dAna karavA mATe ja, lagna karatA te mAtra prajAne mATe ja. rAjA dilIpa prajAno kharo pitA hato. rAjA dilIpa mAtra saMtAna mATe ja paraNyo hato, bhogAnanda mATe nahi. je dezanA itihAsamAM hajAro varSothI jAtivAdane pradhAnasthAna apAyela che, aspRzyatA TakI rahela che, jayAM Adarza gaNAtA kSatriyo kanyAnAM haraNa karavAmAM potAne zUravIra gaNatA ane AvA haThavivAhane zAse mAnyatA ApelI che, te dezano itihAsa kevaLa taTastha praSTie jotAM ane vicAratAM upaluM varNana khuzAmata jevuM nathI lAgatuM? paraMtu A to viSayAntara jevuM thaI gayuM. kahevAnI vAta to e hatI ke vairAgya ane gRhastha e banne mArgo hakIkatamAM khAMDAnI dhAra jevA che. tyAre karavuM zuM? sApekSa rIte vicAratAM ane vividha manovRttione jotAM mAnavasamAja mATe e banne mArgo keTaleka aMze hitAvaha gaNI zakAya; chatAM dhorImArga to gRhasthamArgane kahI zakAya. A gRhasthAzramano tApa paNa jevo-tevo nathI. e tApa jIravavo bhAre kaThaNa che. gRhapati ane gRhapatnI bannenA saMskAra sAva judA judA to ThIka, paNa virodhI sudhdhAM hoya che. vRttionI vividhatAno to pAra nahi, ekabIjAnI pravRttionAM kSetroya taddana nirALAM ane ghaNI vAra sAmasAmAM. gRhapati kavi, lekhaka, saMzodhaka ke sampAdaka hoya yA sva-vyavasAyamAM tanmaya hoya tyAre gRhapatnInA kevA hAla thAya ? gRhapatnI gharakAma-gRhavyavasthA karavA sAthe pote kalpelA vizeSa prakAranA daihika, vAcika ane mAnasika pramoda icche che. pelo kavitAmAM evo mazagUla, ekadhyAna ane ekatAna hoya che, tyAre gRhiNInI koI vAtane ja e sAMbhaLI na zake. AvI paristhitimAM gRhiNI mATe kavitA sapatnInI garaja sAre che. prAcIna
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMsAra ! 0 101 saMzodhananI pravRttimAM rata rahetA patinI patnInA hAla AthI vadhAre sArA nathI hotA. evA patinI gRhiNI to ghaNI vAra A prAcIna thothAM-pothIne saLagAvI devAno vicAra sudhdhAM kare che; paNa kare zuM? temanA saunA roTalAno AdhAra e vyavasAya para hoya che. milavALo, kArakhAnAvALo ke jeno dhaMdho dhIkato cAlato hoya che te patnIne sone-hIre maDhI zake, paNa je AnandanI patnI apekSA rAkhatI hoya te tene bhAgye ja maLI zake che. sone-hIre ladAyelI patnIone evuM kahetAM sAMbhaLI che ke A karatAM to koI jhUMpaDAmAM rahetAM hota to vadhAre sAruM ! AvI sphoTaka sthitimAM bemAMthI traNa thatAM ane e rIte velo vadhato jatAM e sthiti vadhu sphoTaka bane che. saMtAnonA uchera aMge ghaNI vAra be jaNa vacce bhAre vikhavAda khaDo thAya che. patnI mAne che ke bALakone sArA banAvavA mATe narama thavA jeTalI ja kaDaka thavAnI agatyatA che, tyAre pelo saMzodhana-kAryarata ke kavitAparAyaNa svAmI kaDaka banI zakato ja nathI. A paristhiti samasta kuTuMba mATe ghaNI vAra khataranAka nIvaDe che. jUnA jamAnAnI zALAonI "soTI vAge camacama ne vidyA Ave ramajhama'nI rUDhi anusAra gharamAM AvA zAsanathI pati-mahAzaya gabharAya che. paNa kare zuM ? vadhu durdazAno to AgaLa jatAM sAmano karavo paDe che. saMtAno yuvAna thAya, potAnA vyaktitvane pArakhatAM thAya, tyAre teo jarAye sakhatAI sahana karI zakatAM nathI, ane tyAre je AzA-abhilASothI temane ucheryA hoya, sukhaduHkha veThI moTAM karyA hoya te aramAnonA cUrA thaI jatAM baLatAmAM ghI homAyA jevI sthiti thAya che. samaju ane samartha hoya to saMtAna potAno rasto kADhI le che; paNa jyAM evuM na hoya tyAM to gharanI dazA ghora jevI ja banI jAya che. emAMye saMtAna prabhutAmAM pagalAM mAMDe ane navuM mANasa gharamAM Ave tyAre bhagavAna mahAvIra ane bhagavAna buddhanA zabdomAM "A Akho saMsAra bhaDake baLe che"nuM dazya pratyakSa khaDuM thAya che. chatAM e bhaDako hima jevo lAge che ane koI koIno saMbaMdha toDI zakatuM nathI-chUTuM thaI zakatuM nathI. navI AvanArI ghaNI vAra bhaDako vadhu moTo karavAmAM kAraNabhUta bane che. vaDIlo jUnA jamAnAnA ane saMtAno navA jamAnAnAM, vaLI putravadhUo ekadama navA jamAnAnI; eTale te kalpanA pramANe duHkhano dariyo ja UmaTI paDe. A paristhiti bhUtakALamAM hatI ane Ajeya dekhAya che-kyAMka vadhu to kyAMka ochI, paNa dekhAyA vinA nathI rahetI. jo sakhata majUrIthI badhAMe
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 - saMgIti maLIne jIvananuM gADuM calAvavAnuM hoya to A paristhitino anubhava ocho thAya, paNa jIvana lagabhaga beThADu hoya ane mo-mAgyuM badhuM AvI maLatuM hoya tyAM paNa A bhaDako ocho lAge; paNa madhyamavarganAo to lagabhaga AvI ja paristhiti anubhavatA hoya che. A paristhitinuM mULa kAraNa mana che. manamAM jayAre vAsanAono bhaMDAra hoya tyAre ja Ama bane che. A vAsanAono ekadama to zuM, paNa varSonAM varSo sudhI, are ! janmonA janmo sudhI tyAga karavo ane nirvAsana thaIne gRhasthAzramaparAyaNa banavuM e mahAbhagIratha kArya che. kharI khUbI to e che ke game tevI sphoTaka paristhiti hovA chatAM ane paraspara kaTTara verI jevAM lAgatAM hovA chatAM mAnavamAM eka evI vRtti che je badhAMne game te prakAre joDI rAkhe che-enuM nAma anurAgavRtti. A vRtti paraspara sahAnubhUtimaya bane, maryAdAzIla banAve ane AMkhanI zaramane TakAvI rAkhe to game tevA bhaDakA jarUra sahana thaI zake, ane A bhaDakAo saMsAranI satata ThaMDIne uDADavAmAM kadAca sahAyaka paNa nIvaDe. mAnasazAstrIo AvI bhayaMkara paristhitinA mULamAM moTe bhAge kAmavAsanAne nimittarUpa gaNe che; jyAre bhAratIya yogazAstrIo kaSAyone A paristhitinA janaka mAne che. kaSAyo ane kAmavAsanA e vacce pharaka pADavo muzkela che. gItA ane bIjA jJAnIo vAraMvAra kahe che ke "saMga" A badhAnA mULamAM che. saMga, vizALa arthamAM kAmavAsanA, ane kaSAyo e badhuM saravALe eka ja che. A jagatanI ane temAM jIvatA mAnavasamAjanI paristhiti che. A paristhitimAM mAnavasamAjane zAtA upajAve, mAnavatAno lopa na thavA de ane mAnasika ApaghAtomAMthI ugArI le evI koI yojanA che kharI? jayAre dezamAM jIvananirvAhanI sAmagrI pUratI hatI, udyamIone pUrato udyama maLI raheto, kalAkArone kalA pradarzita karavAnI pUratI tako maLatI, majUrone pUratI majUrI maLatI, karaboja nahi jevA hatA, lagabhaga sau parizramaparAyaNa jIvana gALatA hatA, beThADuonI pratiSThA ja nahotI, gheraghera hAthaudyogo cAlyA ja karatA hatA, rAmakathA jevAM pavitra pravacanonI paraMparA unALAomAM niyamitapaNe yojAtI hatI, ane sauthI mahattvanI vAta to e ke anAja ekadama sodhuM hatuM, ghI-dUdha, dahIM-chAza to anAjathIye
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ A saMsAra ! 0 103 sastAM hatAM, dUdha vecavAno rivAja ja nahoto, ane chAza to joIe teTalI maLatI; moTA mutsaddIne ke moTI peDhInA munImone vArSika so rUpiyA maLatA, to temAMthI samasta parivAra, sukhasaMtoSa ane sAhebImAM jIvana vitAvato; zubha-azubha prasaMgo paNa sArI rIte UkalI jatA. akabaranA jamAnAnI vAta javA daIe. mArA jamAnAnI ja vAta karuM. vaLAmAM ame, bahArathI AvanArA vachiyAtone amAre tyAM jamADatA ane mahine mAtra pAMca ja rUpiyA letA. ghI-dUdha temanAM judAM lAvatAM. Ama pAMca rUpiyAmAM amArA kaTuMbano paNa ghaNo-kharo nirvAha thaI jato. have atyAre mAre ekalAne vaLAmAM rahevuM hoya to ane barAbara sArI rIte rahevuM hoya to mahine sATha-poNoso rUpiyA saheje joIe. Ama mArI jANamAM ja kharcamAM ekadama bA2-paMdaragaNo kharca vadhI gayo che. jyAre sAme palle AvakanA mArgo ekadama ghaTI gayA che. hAthaudyogo badhA bhAMgI gayA che. paradezI tamAma vastuo bajAromAM UbharAya che. jeo vejAM vaNe che teo mAthe vejAM mUkIne bharabajAre Akho di' AMTA mAryA kare to paNa temanAM vejAM khapatAM nathI. chevaTe lAcArIthI thAkIne thoDI khoTa khAIne paNa vejAM vecI jAya che. gharamAM navarAzano pAra nathI, koI hAthaughoga nathI; loTa taiyAra, milanA chaDelA cokhA, maga-tuveranI dALo paNa taiyAra, ghI to kacAMthI maLe, paNa 'vanaspati'ghInA DabbA taiyAra, cokhkhA telanA paNa ThekANAM nathI. A paristhitimAM mANasanA aMtaramAM AnaMda kyAMthI pragaTe ? kharcA vadhAre ne AvakanA sAMsA hoya tyAM aprAmANikapaNuM, anIti, chaLakapaTa ane lAMcaruzvata hoya emAM zI navAI ? maMdiromAM ghaMTArava thayA kare, zaMkho phUMkAyA kare ane jhAlaro vAgyA kare, paNa prajAnA dilamAMthI bhagavAna bahAra nIkaLI gayo ane maMdiranA gabhArAmAM AvelI peDhalI upara jaIne besI gayo. prajAnA ArogyanI paNa AvI ja hAlata che. kSaya vagere jIvaleNa rogo na Ave to jAya kyAM ? dama vagaranA khAnapAne zarIranI zaktione kSINa banAvI dIdhI che, ane je adhUruM poSaNa maLe che tenA pramANamAM jIvanano bhAra pAra vagarano. eTale zuM Arthika dRSTie ke zuM ArogyanI dRSTie, koI di' be pAsAM sarakhAM thaI ja kema zake ? meM pote chappaniyA dukALamAMye rUpiyAnuM sADA traNa zera cokhkhuM, nirbheLa ane tAjuM ghI khAdhuM che. atyAre kahevAtuM dhIye traNa rUpiye zera maLe che. cokhkhuM ghI to svaprAmAMye durlabha che. yuvaka-yuvatIo akALe gharaDAM thavA lAgyAM che. cAlI na zakAya, hAthapaga halAvatAM zvAsa caDe. jIvana kRtrima--Arogya
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 * saMgIti kRtrima ane sukha paNa kRtrima-e AjanA pragatizIla jamAnAnI deNa che. A sthitimAMthI UgaravA mATe zuM karavuM te vyaktino, samAjano, rASTrano prANaprazna che. jIvanamAM AnaMda joIe, utsava joIe; vairAgyane paNa sthAna che. paraMtu jayAM asthiratA ne unmAda hoya tyAM AvuM kazuM zakya ja kyAM che? je je bhUtakALanI vAta upara lakhI temAM koIne atizayokti ke adhUruM avalokana lAge, koIne sAcuMye lAge; paraMtu e hakIkata to siddha che ke bhUtakALamAM pAchuM jaI zakAya ema nathI. vartamAnamAM chIe ne bhAvimAM gati karavI che. sAcI dizA zodhavA mATe ApaNe kayAMthI nIkaLyA ne kyAM UbhA chIe te jANavuM jarUrI gaNAya. bhUta ane vartamAnano e upayoga. bhAvi mArga ApaNe have zodhI levo joIe. saMsAra asAra paNa nathI ne sAramaya paNa nathI athavA to bane che. A avalokana ane manomaMthanano sAra e che ke vyakti jo vicAre ne parivartana sAdhe to samAja palaTAyA vinA rahe nahi; kAraNa ke vyaktithI ja samAja bane che ane e ja che saMsAra. jAta sudhArIne A saMsArane sudhArIe. - jIvana mAdhurI, oNgasTa - 1958